Likopen jest związkiem chemicznym z grupy karotenów, naturalnie wytwarzanym pigmentem przez rośliny. Barwnik ten chroni rośliny przed stresem, spowodowanym przez światło oraz pomaga im w przemianie energii słonecznej na substancje odżywcze. Likopen znajduje się zarówno w warzywach, jak i owocach takich jak pomidory, arbuzy, różowy grejpfrut, morele czy dzika róża. Jednakże głównym jego źródłem w tradycyjnej diecie są produkty zawierające pomidory oraz soki i pasty z nich wytworzone. Najbardziej przyswajalna forma przez organizm, to przetwory z pomidorów, takie jak przecier pomidorowy, koncentrat pomidorowy bądź purée z pomidorów. Jednocześnie biodostępność wszystkich karotenów, w tym likopenu, jest większa razem z tłuszczem, który może pomagać organizmowi w jego przyswojeniu. Stąd nasze babki często do zupy pomidorowej przesmażały pomidory, chcąc osiągnąć lepszy smak i aromat swojej zupy.
Likopen zawarty w diecie ma działanie antyoksydacyjne. Badania laboratoryjne z udziałem zwierząt wykazały, że może obniżać ryzyko raka prostaty, skóry, piersi, płuc oraz wątroby. Badania kliniczne przyniosły jednak sprzeczne wyniki.
Prowadzone badania z udziałem zwierząt dowiodły, że pod wpływem likopenu, dochodzi do zmian w podziałach komórek raka prostaty oraz obniżenia poziomu cholesterolu, co w konsekwencji prowadzi do mniejszego ich wzrostu. W związku z tym, łączenie likopenu ze standardową terapią onkologiczną może przeciwdziałać rozprzestrzenianiu komórek raka prostaty w większym stopniu niż wyłącznie leczenie standardowe. Likopen podawany wraz z lekiem onkologicznym może blokować sposób, w jaki insulinopodobny czynnik wzrostu (IGF) jest wchłaniany przez komórki, hamując ich rozsiew.
Badania nad likopenem w leczeniu raka prostaty na modelach zwierzęcych wykazały, że u myszy karmionych granulkami likopenu obserwowano większy spadek wskaźników raka prostaty w porównaniu do myszy karmionych przecierem pomidorowym. Sugerując, że sam likopen może mieć silniejsze działanie ochronne przed rakiem niż przecier pomidorowy. Łączenie likopenu z substancjami znajdującymi się w suszonych pomidorach w większym stopniu spowalnia wzrost komórek raka prostaty u szczurów niż w przypadku karmienia ich tylko likopenem lub tylko substancjami znajdującymi się w suszonych pomidorach. Jednocześnie w badaniu z udziałem myszy, którym wstrzyknięto komórki ludzkiego raka prostaty, zaobserwowano, że u myszy którym podawano suplementy zawierające likopen lub β‑karoten, rozrost guza był mniejszy. Ponadto, zaobserwowano, że myszy leczone chemioterapią i likopenem żyły dłużej oraz miały mniejsze guzy niż myszy poddane jedynie chemioterapii.
W następnym etapie, badaniami objęto duże grupy populacyjne ludzi, u których poszukiwano czynników ryzyka oraz sposobów ich zapobiegania pod wpływem likopenu. I tutaj również wyniki nie były jednoznaczne. Zaobserwowano, że duże ilości likopenu w diecie są związane z niższym ryzykiem zachorowania na nowotwór prostaty.
W niektórych badaniach zaobserwowano, że poziom likopenu we krwi i w tkance u pacjentów onkologicznych jest niższy niż u osób zdrowych. Kilka badań odnotowało fakt, że w zależności od ilości spożywanych surowych bądź gotowanych pomidorów, występowało nieco niższe ryzyko raka prostaty. Jednakże inne badania nie wykazały tej zależności. Stąd wiele kwestii może mieć wpływ na te niejednoznaczne wyniki badań, jak choćby źródło i rodzaj likopenu, różnice indywidualne w diecie, występowanie otyłość, używki, tj. palenie tytoniu czy picie alkoholu, a także czynniki genetyczne.
Jednocześnie badania kliniczne zaplanowane, aby sprawdzić, czy likopen może mieć zastosowanie w zapobieganiu rakowi prostaty wykazały, co następuje:
- mężczyźni chorzy na łagodny rozrost lub raka prostaty, którym podawano posiłki z sosem pomidorowym przez 3 tygodnie przed zaplanowanym zabiegiem chirurgicznego usunięcia prostaty, mieli istotnie niższe stężenie PSA (antygenu specyficznego dla prostaty) oraz więcej zniszczonych komórek rakowych w prostacie badanej po zabiegu, niż w podobnej grupie pacjentów, którzy nie otrzymywali posiłków z sosem pomidorowym;
- mężczyźni ze śródnabłonkowym nowotworem prostaty wysokiego stopnia (HGPIN), którzy przyjmowali suplementy likopenu przez 2 lata, cechowali się większym spadkiem stężenia PSA oraz występowaniem mniejszej liczby przypadków zachorowania na raka prostaty w porównaniu do grupy, która nie przyjmowała likopenu;
- mężczyźni z wysokim ryzykiem raka prostaty (takich jak mężczyźni z HGPIN) nie wykazali się dużym zróżnicowaniem w stężeniu PSA, w zależności czy przyjmowali multiwitaminę bez dodatku likopenu, czy też samą multiwitaminę oraz likopen w dawce 30 mg dziennie przez okres 4 miesięcy.
Badania kliniczne sprawdzające, czy likopen może mieć zastosowanie w leczeniu raka prostaty, wykazały, że:
- chorzy na raka prostaty bez przerzutów otrzymujący suplementy likopenu (30mg na dzień) przez 3 tygodnie przed chirurgicznym usunięciem prostaty, mieli mniejsze guzy oraz niższe stężenie PSA niż osoby, które nie przyjmowały suplementacji;
- u chorych na raka prostaty bez przerzutów, przyjmujących suplementy likopenu (10 mg dziennie przez rok), wolniej wzrastało stężenie PSA we krwi po leczeniu;
- u chorych u których doszło do biochemicznej wznowy raka prostaty (wzrost stężenia PSA we krwi po leczeniu chirurgicznym lub radioterapii) i otrzymujący przez rok różne dawki suplementów likopenu (wahania od 15 - 120 mg/dzień), likopen był bezpieczny i nie powodował efektów ubocznych, ale też nie zmieniał stężenia PSA w czasie biochemicznego nawrotu;
- u chorych na niezależnego od androgenu raka prostaty, przyjmujących likopen w postaci przecieru pomidorowego lub soku pomidorowego codziennie przez 4 miesiące, likopen był nieskuteczny w obniżaniu stężeniu PSA.
Nadmienić należy, że likopen podawany pacjentom w wielu badaniach klinicznych, nie powodował prawie żadnych efektów ubocznych. Dzienne dawki wahające się w granicach 10-120 mg powodowały czasem objawy ze strony układu pokarmowego (np. biegunkę, nudności i wymioty, wzdęcia, gazy oraz podrażnienie żołądka). Jednakże objawy ustępowały, gdy likopen podawano z posiłkiem.
Uwzględniając wszystkie powyższe fakty likopen nie został zarejestrowany przez amerykańską Agencję ds. Żywności i Leków (FDA) do leczenia nowotworów lub jakiejkolwiek innej choroby. Likopen jest dostępny w produktach spożywczych lub np. w Stanach Zjednoczonych jako suplement diety, który ma uzupełniać dietę. Nie są to leki i nie mają one zapobiegać chorobom, ani ich leczyć.