Psychiczne radzenie sobie z przeżyciami towarzyszącymi leczeniu nowotworu, w tym przede wszystkim z diagnozą, ewentualnym zabiegiem chirurgicznym, chemioterapią, radioterapią, hormono- czy immunoterapią oraz ich skutkami ubocznymi, opiera się na trzech uzupełniających się wzajemnie mechanizmach poznawczych.
Pierwszy koncentruje się na poszukiwaniu znaczenia i/lub sensu choroby i towarzyszących jej przeżyć dla własnego położenia życiowego. Istotnym przejawem poszukiwania znaczenia i nadawania sensu chorobie jest atrybucja przyczynowa, której celem jest zrozumienie uwarunkowań raka w indywidualnym przypadku oraz przewidywanie zakresu wpływu choroby i leczenia na własne życie. Porównanie indywidualnych atrybucji z oceną jakości życia wskazuje, że dla psychicznej i społecznej adaptacji większe znaczenie niż treść atrybucji ma sam proces, angażujący myśli i zaspokajający potrzebę panowania nad sytuacją.
Z dążeniem do usensownienia choroby silnie związana jest tendencja motywująca do odzyskania kontroli nad własnym zdrowiem i życiem. Okazuje się bowiem, że nawet w pewnych granicach iluzoryczne sprawowanie kontroli jest bardziej przystosowawcze i obniża napięcie psychiczne niż świadomość nie kontrolowania sytuacji. Nadanie chorobie pozytywnego znaczenie oraz przywrócenie poczucia sprawowania kontroli poprzez np. wprowadzone zmiany dietetyczne, pozytywne myślenie, czy ograniczenie narażenia na stres, prowadzi do lepszego funkcjonowania psychicznego i społecznego oraz dostarcza więcej satysfakcji z życia.
Trzeci mechanizm bazuje na dążeniu do przywrócenia poczucia własnej wartości, zwłaszcza w zakresie ról społecznych czy związanych z płcią. Przejawia się w prowadzeniu porównań społecznych z tendencyjną, nieświadomą samowaloryzacją, co umożliwia dowartościowanie siebie poprzez „wybór” do porównań osób znajdujących się w sytuacji trudniejszej niż własna lub gorzej sobie radzących z trudnościami lub przez wybór kryteriów, według których wypada lepiej się niż inni.
Poznawcza adaptacja do choroby i leczenia wywiera korzystny wpływ na emocje, obniża napięcie psychiczne i poprawia subiektywną ocenę jakości życia, zwłaszcza w aspekcie uwarunkowanym stanem zdrowia (HRQL).