Niedożywienie stanowi poważnym problemem dotyczący osób cierpiących na choroby przewlekle (w tym choroby nowotworowe) i jest stanem organizmu wywołanym niedoborem składników odżywczych. Problem niedożywienia wśród pacjentów onkologicznych, wpisuje się w kompleksowe działania wspomagające leczenie. Długofalowe niedostatecznie zbilansowanie racji pokarmowej, może pociągać za sobą liczne niekorzystne skutki. Bezpośrednim objawem niedożywienia u chorych na nowotwory jest spadek masy ciała i utrata wagi. Należy pamiętać, że walka z niedożywieniem u pacjentów onkologicznych ma na celu nie tylko podniesienie jakości ich życia, ale stanowi istotny czynnik determinujący prowadzone leczenie i w konsekwencji dalsze rokowania terapeutyczne.
Analizując częstość przypadków niedożywienia chorych onkologicznych, wymienia się przede wszystkim: nowotwory jamy ustnej, rak gardła, rak przełyku czy rak żołądka oraz inne nowotwory w zaawansowanym stadium rozwoju, zwłaszcza podczas leczenia. Niedożywienie u pacjenta onkologicznego prowadzi do ogólnego osłabienia organizmu, zmniejsza działanie sił obronnych organizmu (zmniejsza odporność), wpływa na wydłużony okres powrotu do zdrowia i gorszą tolerancję skutków ubocznych terapii onkologicznej.
Przyczyny postępującego niedożywienia w chorobie nowotworowej są różne i wynikają z umiejscowienia guza i reakcji organizmu pacjenta na obecność tkanki nowotworowej oraz zaburzeń metabolicznych czy prowadzonego leczenia. Niedożywienie może wynikać z deficytu energetycznego i/lub białkowego, a także związane jest z niedostateczną podażą składników odżywczych zawartych w organizmie. Uwarunkowane może być niedostatecznym spożyciem, zaburzeniem wchłaniania lub przyswajania składników pokarmowych oraz zwiększonymi zapotrzebowaniem czy stratami, wynikającymi z licznych procesów.
W związku z tym, w prawidłowo zbilansowanej diecie powinno znajdować się białko pochodzenia roślinnego lub zwierzęcego oraz dostateczna ilość energia w postaci węglowodanów i tłuszczy. Dodatkowo dieta powinna dostarczać makroelementy, czyli pierwiastki takie jak sód, potas, żelazo, wapń, fosfor) oraz mikroelementy (m.in. mangan, selen, cynk, chrom, miedź, jod), a także witaminy.
Niedożywienie wynika z jednej strony ze zwiększonego zapotrzebowania, do którego dochodzi w przebiegu choroby, okresu okołooperacyjnego, rehabilitacji, gojenia się ran, a z drugiej zaś strony z ograniczenia spożycia pokarmów. Szczegółowe zalecenia żywieniowe dla pacjentów onkologicznych różnią się zależnie od rodzaju prowadzonego leczenia i typu nowotworu. Jednakże barierą w ich realizacji są głównie trudności w przyjmowaniu pokarmów ze względu na ich konsystencję, zapach, problemy z suchością w jamie ustnej, połykaniem i brakiem apetytu. W takiej sytuacji pojawia się zagrożenie wystąpienia deficytu kalorycznego, spadku masy mięśniowej i niedożywienia. Jednocześnie rozpoczęcie leczenia onkologicznego może nasilać symptomy niedożywienie, mimo uzyskania regresji nowotworu.
Konsekwencje niedożywienia dla chorych na nowotwory są złożone i praktycznie wszystkie narządy i układy mogą być dotknięte skutkami niedożywienia. Pierwszym objawem niedożywienia jest ubytek masy ciała, przy czym początkowo dochodzi do redukcji tkanki tłuszczowej, a z czasem także mięśni. Ubytek masy mięśniowej u pacjentów onkologicznych jest bardzo niekorzystny, ponieważ zmniejsza siłę mięśniową, upośledza i z czasem uniemożliwia aktywność fizyczną oraz w konsekwencji obniża skuteczność rehabilitacji. Zmniejszenie aktywności ruchowej, długotrwałe unieruchomienie zwiększa ryzyko powstawania zakrzepicy w układzie żylnym. Niedożywienie ma istotny wpływ na funkcjonowanie układu immunologicznego i spadek odporności i zwalczanie infekcji. Niedożywienie u pacjentów onkologicznych wpływa w bezpośrednio i pośrednio na proces gojenia się ran oraz pogarsza stan psychofizyczny chorego i jego nastawienia do całego procesu leczenia. Objawia się to u pacjentów zmęczeniem, pogorszeniem nastroju, apatią i nasiloną drażliwością. Według badań National Cancer Institute znaczny odsetek pacjentów onkologicznych umiera na raka nie bezpośrednio z powodu choroby nowotworowej, ale niedożywienia.
Utrata masy ciała u chorych na nowotwory to często pierwszy sygnał rozwijającej się choroby, choć może ona pojawić się na każdym jej etapie. Główną przyczyną nadmiernej redukcji masy ciała jest ograniczenie ilości przyjmowanego pokarmu. Wzrost guza wywołuje szereg zaburzeń metabolicznych, co prowadzi do powstania zaburzeń łaknienia i nudności. Ponadto, przewlekłe zapalenie prowadzi do zahamowania łaknienia, a zwiększony zostaje metabolizm. Jednocześnie chory ma często utrudnione gryzienie, połykanie, ból, szybko pojawiające się uczucie sytości oraz zaburzenia żołądkowo-jelitowe. Dodatkowo pojawiają się zmęczenie, strach bądź depresja.
Współwystępowanie powyższych czynników związanych z chorobą nowotworową i jej terapią, do rozwoju wyniszczenia nowotworowego (kacheksja nowotworowa), dlatego należy jej przeciwdziałać. Jeść często niewielkie porcje, o regularnych porach. Płyny wypijać pomiędzy posiłkami, a nie w ich trakcie. W przerwach między posiłkami zjadać drobne przekąski (budynie, kisiele, owoce, jogurty). Zwiększać kaloryczność posiłków poprzez dodawanie do potraw np. kasz, makaronów, ryżu, ziemniaków czy oleju, oliwy, śmietany, świeżego masła. Do zup i sosów dodawać jaja, pełnotłusty jogurt, mleko w proszku, śmietankę. Zwiększyć spożycie pełnowartościowego białka poprzez większe spożycie serów twarogowych, chudego mięsa, ryb. Jednocześnie na pół godziny przed posiłkiem wyjść ma krótki spacer lub wykonać kilka prostych ćwiczeń w przewietrzonym pomieszczeniu, aby pobudzić apetyt. Rozważyć stosowanie gotowych preparatów odżywczych dla osób chorych na nowotwory.
U osób z niedożywieniem częściej występują powikłania po operacjach chirurgicznych takie jak np. trudności w gojeniu się ran, infekcje układu oddechowego, infekcje układu moczowego, zaburzenia funkcji wątroby i niewydolność nerek. W związku z niedożywieniem pacjentów obserwuje się gorszą tolerancję na leczenie chemioterapią i radioterapią.
Pamiętaj im lepszy stan odżywienia w momencie wykrycia nowotworu, tym wyższa skuteczność terapii onkologicznej i większa szansa na wyleczenie. Pacjent dobrze odżywiony ma większe szanse na przeżycie. Niedożywienie sprawia, że chorzy z choroba nowotworową o potencjalnie dobrym rokowaniu mogą źle zareagować na terapię. Nieprawidłowe żywienie oraz ubytki w stanie odżywienia u pacjenta onkologicznego (niedożywienie/wyniszczenie nowotworowe) mogą negatywnie wpływać na dalsze rokowania i niestety zwiększają ryzyko przedwczesnego zgonu.